Het rif en de koralen

Een koraalrif is een natuurgebied, net als een bos. Zoals je geen bos hebt zonder bomen, zo kan een koraalrif niet bestaan zonder koraal. Wat een boom is, dat weet iedereen wel. Maar wat is koraal? Dat is lastiger te begrijpen. Maar het is wel belangrijk om te weten wat koraal is als je wilt snappen hoe het koraalrif – met alle

dieren die daar leven – in elkaar zit. Daarom gaat het eerste deel van dit infoblad over koraal.

Koraal op reis

Zoals alle dieren begint een koraal als een eitje en een zaadje. De eitjes zijn kleiner dan een speldenprik en worden door de poliepen met miljoenen tegelijk in het zeewater losgelaten. Op hetzelfde moment worden zaadcellen in het water gelaten: nog veel meer dan de eitjes en nog veel kleiner. Als de koralen ‘kuit schieten’ wordt het zeewater troebel. Veel eitjes worden opgegeten door jonge visjes of andere zeedieren. Een eitje dat overleeft en wordt bevrucht door een zaadje groeit in korte tijd uit. Niet tot een poliep, maar tot een peervormig larfje zo groot als een zandkorrel. De larve kan iets wat de poliep niet kan: zwemmen. Na enkele dagen zwemmen zoekt de larve een stevig plekje en zet zich vast. Dan verandert geleidelijk de vorm van de larve. Binnen een week groeit hij uit tot een poliep met tentakels in een eigen gebouwd kommetje van kalk.

Poliepen stekken

Daarna gebeurt er iets eigenaardigs. De poliep krijgt bobbeltjes rondom zich. Elk van die bobbels groeit weer uit tot een nieuwe poliep. Door zichzelf te ‘stekken’ ontstaat een groepje poliepen. Dit is het begin van een kolonie van vele duizenden koraaldiertjes, die allemaal met elkaar in verbinding blijven. Voedsel wordt over de hele kolonie verdeeld en ook vijanden bestrijden ze samen. Maar het meest opvallende is natuurlijk het gemeenschappelijke skelet. De bouw is perfect op elkaar afgestemd waardoor het koraal zijn vorm krijgt. Na verloop van tijd sterft een poliep af en wordt weer een nieuwe poliep over de oude heen gevormd, met een nieuw kalkbekertje. Sommige kolonies groeien vijf tot vijftien centimeter per jaar, andere niet meer dan een

paar millimeter.

Vormen en maten

Koralen bestaan in onvoorstelbaar veel vormen en maten. Sommige zijn vertakt als een gewei, andere vormen uitgestrekte matten met rechtopstaande uitsteeksels; weer andere zijn paddenstoelvormig of bladachtig. Beroemd zijn de hersenkoralen: bolvormig waarbij de poliepen tot een slingerend doolhof zijn vergroeid. En naast de bekende harde koralen zijn er ook zachte. Koralen verschillen van soort tot soort, maar ook binnen een soort is veel variatie. Stroming en vooral licht hebben ook invloed op de vorm.

Een zacht koraal van dichtbij: de poliepen met hun tentakels zijn goed te zien.

Kraamkamer en ontmoetingsplaats

Behalve voedsel is er op het rif voor veel dieren nog meer te vinden. Tussen de koralen zitten heel veel holletjes, spleten en andere schuilplaatsen. Ideaal voor allerlei kleine diertjes. Sommige vissen leven als ze volwassen zijn in de open zee, maar komen speciaal naar het koraalrif om zich voort te planten. De jonge visjes kunnen daar namelijk veilig opgroeien. Zijn ze groot genoeg, dan vertrekken ze naar de open zee. Op hun beurt zullen ze het rif weer opzoeken als zij hun eitjes veilig kwijt moeten. Ook zijn er veel dieren die met een speciaal dier op het koraalrif een verbond aangaan. Er bestaat bijvoorbeeld een garnaaltje dat alleen voorkomt

tussen de tentakels van een speciale zeeanemoon. Sommige visjes zijn bijna altijd tussen de lange stekels van een soort zee-egel te vinden. En zo zijn er nog veel meer voorbeelden van diersoorten die afhankelijk zijn van elkaar. Het koraalrif is een ingewikkeld netwerk van soorten. Allemaal hebben ze wel op één of andere manier met elkaar te maken: als bondgenoot, als concurrent, als prooi of als jager. Alleen diersoorten die zich

specialiseren redden het op het rif. Vandaar de soortenrijkdom.

Belang voor de mens

Voedsel voor velen

Veel mensen zijn voor hun bestaan afhankelijk van de visvangst en voor nog meer mensen is vis een erg belangrijke voedselbron. Dat geldt vooral voor tropische landen, dus de landen waar koraalriffen voorkomen. Op koraalriffen leeft veel vis, maar het vangen van vissen kan er alleen op kleine schaal. Vissen met een net gaat op een koraalrif moeilijk door al die uitsteeksels. Ook is maar een beperkt aantal vissoorten van het rif geschikt om te eten. Toch is het rif onmisbaar voor de visvangst. Veel vissen van de open zee hebben namelijk vaak hun jeugd op het koraalrif doorgebracht. Dus zonder het koraalrif zouden deze vissen niet kunnen bestaan. In Zuidoost- Azië is misschien wel 90% van alle vis die langs de kust gevangen wordt afhankelijk van koraalriffen. Zo levert het koraalrif gezond voedsel voor miljoenen mensen.

Gezondheid voor allen

Het koraalrif is voor nog meer mensen op de wereld belangrijk omdat er stoffen gevonden worden waar medicijnen van worden gemaakt. Dit komt doordat de vele duizenden ongewervelde dieren van het rif – slakken, sponzen, koralen, manteldieren, zeesterren – zich allemaal moeten verdedigen tegen vijanden. Niet

alleen tegen vissen of zeeschildpadden, maar ook tegen schimmels, bacteriën of tegen andere ongewervelde

dieren waarmee ze om een van de schaarse plekjes vechten. Meestal gebeurt dat door chemische stoffen aan te maken. Uit onderzoek is gebleken dat sommige van die stoffen erg bruikbaar kunnen zijn als geneesmiddel. Zo is in het manteldier Didemnum, niet meer dan een grijs plakje tussen het koraal, een stof gevonden die actief is tegen veel soorten virussen, zoals verkoudheid, griep, herpes en hersenvliesontsteking. Er is nog maar een heel klein gedeelte van de chemische stoffen in rifdieren onderzocht. Als érgens een middel tegen AIDS of kanker gezocht moet worden, is het op het koraalrif.

en nog meer…

 Naast voedsel en gezondheid geven koraalriffen mensen nog meer. Zo zorgen ze voor bescherming

 van de kust tegen golfslag. Dat is juist voor mensen in landen die niet veel geld hebben om dijken aan te leggen erg belangrijk. En niet te vergeten: koraalriffen zijn prachtig om te zien. Ideaal voor snorkelaars en duikers. Dat is niet alleen mooi voor de mensen die in de buurt van koraalriffen wonen, maar voor iedereen die het maar zien wil. Doordat er toeristen naar de mooie riffen komen kijken, kunnen de mensen die e wonen geld verdienen. Met hotels, restaurants en met het organiseren van duiktrips.

In restaurants in Hongkong brengen levende rifvissen veel geld op.

Vissen met gif

Ook andere rifbewoners zoals schelpdieren, zeesterren en zeepaardjes worden gevangen voor de verkoop. Kleurige koraalvissen worden gevangen om als siervis te verkopen. De meeste daarvan sterven binnen een

half jaar. Ook worden er grote vissen levend gevangen voor in het aquarium van dure restaurants in Azië. Deze vaak zeldzame en oude vissen eindigen daar op het bord van een rijke klant. Bovendien zijn bij het vangen waarschijnlijk nog meer slachtoffers gevallen. Vaak gebeurt de vangst namelijk met een gif (cyanide). Met een afwasfles spuiten verzamelaars een wolk gif tussen het koraal. Als de vissen versuft naar buiten komen, worden ze gevangen. Maar andere dieren– waaronder het koraal zelf – kunnen door het gif afsterven.

Ankers en bommen

Koraal lijkt stevig maar is kwetsbaar. Een net dat achter een koraal blijft haken of een anker dat op het rif wordt uitgegooid kan koraal dat tientallen jaren is gegroeid in één klap verwoesten. Nog grotere schade ondervinden koraalriffen door dynamietvisserij. Deze vorm van visserij wordt vooral in de Filipijnen en in Indonesië toegepast. De techniek is even simpel als vernietigend. Een bom – vaak zelf in elkaar geknutseld– wordt in het water tot ontploffing gebracht, waarna de dode en verdoofde vissen uit het water worden opgepikt. Omdat de vissen meestal naar de bodem zinken, gooien de dynamietvissers hun bommen het liefst op ondiepe plekken uit. Dit zijn juist de plekken waar het koraal voorkomt. Het koraalrif verandert door zo’n explosie in een puinhoop.

Andere Riffen

Niet elk rif is een koraalrif. Er zijn namelijk ook andere zeediertjes die vastzitten en kalkhuisjes vormen. Zo is een mosselbank ook een rif. Op sommige plaatsen komen grote riffen voor die opgebouwd zijn door miljoenen kokerwormen. Ook het brandkoraal, een veel voorkomend koraal op koraalriffen, is geen directe familie van de andere koralen. Van dichtbij is het verschil te zien en vooral te voelen: gewone koralen steken niet, brandkoraal wel. In de oertijd zijn er ook verschillende andere diergroepen geweest die riffen bouwden. Sommige gebergten zijn grotendeels uit die fossiele riffen opgebouwd.

Modderboel

Geniepiger maar minstens even schadelijk voor het koraalrif is vervuiling. Van sommige chemische stoffen gaan dieren van het rif dood. Ook de koraaldiertjes zelf. Maar vervuiling kan ook gewoon modder of zand zijn. Dit kan het koraal verstikken. Zo kan door het aanleggen van een jachthaven koraalrif in de wijde omgeving verloren gaan. Ook door ontbossing spoelt veel modder naar zee. De wortels van de bomen houden de grond dan namelijk niet meer vast.

Klimaat en koolzuur

Bij de verbranding van kolen, olie en gas komt veel koolzuurgas (CO2) in de dampkring. Voor koraalriffen is dat een groot probleem. Allereerst doordat CO2 ervoor zorgt dat de aarde en dus ook het zeewater warmer wordt. Koralen leven samen met algen (zie het kader ‘Koraal en alg: een onafscheidelijk duo’). Die zijn onmisbaar voor het koraal en geven het ook zijn kleur. Als het zeewater te warm wordt, slaan deze algen op hol. Ze gaan dan stoffen maken die giftig zijn voor het koraal. Het koraal stoot de algen daarom af. Het wordt dan bleek en ongezond. Als het zeewater weer koeler wordt, kan het koraal zich weer herstellen. Maar als de verbleking te lang duurt, gaat het dood. Alleen het witte koraalskelet blijft dan over. Een ander probleem is dat door het koolzuurgas het zeewater zuurder wordt. Als het te zuur wordt, kunnen koralen geen kalkhuisje meer maken. Zo hebben de koraalriffen dus dubbel te lijden onder de uitstoot van CO2

Als het zeewater te warm is, verbleken de koralen. Duurt dat te lang, dan sterven ze af en blijft alleen het witte skelet over.

Parken onder water

Op tientallen plekken in de wereld heeft het Wereld Natuur Fonds projecten om koraalriffen te beschermen. In alle gevallen gebeurt dat samen met de bevolking. Soms worden er zelfs hele stukken koraalrif tot beschermd gebied uitgeroepen. Dat is bijvoorbeeld gebeurd bij Australië en voor de kust van Kenia en Mozambique. Ook rond de Antilliaanse eilanden Bonaire en Saba is de zee nu een beschermd natuurgebied. Uiteraard staat er geen hek om het onderwaterpark, maar er zijn wel duidelijke en strenge regels. Zo is het uitgooien van een anker streng verboden. Schepen mogen alleen vastgelegd worden aan speciaal daarvoor aangelegde boeien. Bezoekers met snorkel of duikfles zijn welkom in het natuurpark. Maar met een harpoen mag je er beslist niet komen.

Zuinig op de natuur

Op een heel andere schaal werkt het WNF aan bescherming van de koraalriffen door het

Kleurrijk schouwspel

Koraalriffen zijn beroemd om de opvallende kleuren van de vissen en andere dieren. Die kleuren hebben bijna altijd hetzelfde doel: een signaal geven. Wat dat signaal is, verschilt van soort tot soort. In veel gevallen is het een waarschuwing, voor giftigheid bijvoorbeeld. Vooral diertjes die verder weerloos zijn, zoals zeenaaktslakken, verdedigen zich zo met succes. Voor veel vissen is het een hulpmiddel om soortgenoten te herkennen. Soms hebben jonge vissen een heel ander patroon dan de volwassen dieren. Dit is het geval bij vissen met een territorium: het patroon van een volwassen vis wekt agressie op maar de jongen kunnen dankzij hun ‘kinderachtige’ uiterlijk ongestoord overal rondzwemmen. Een heel opmerkelijk signaal geeft de poetsvis. Zowel met zijn kleurpatroon als door een speciaal dansje laat hij zien wie hij is. Grote vissen van het rif zullen de poetsvis nooit kwaad doen. Sterker nog: ze staan soms letterlijk in de rij om zich door dit visje van parasieten te laten reinigen en laten hem zelfs onbelemmerd hun bek in en uit zwemmen.

tegengaan van klimaatverandering. De acties voor energiebesparing en tegen energieverspilling zijn uiteindelijk bedoeld om rampzalige gevolgen voor de natuur te voorkomen. Daarnaast zet het WNF zich in om te zorgen dat er minder en vooral verstandiger gevist wordt. Daarvoor moeten goede regels komen. Ook moeten mensen kunnen zien of de vis die ze kopen op een manier gevangen is die de natuur niet schaadt. Daarvoor heeft het WNF samen met vissers en fabrikanten een keurmerk gemaakt. Net zoals tegenwoordig aan hout te zien is of het verantwoord is gekapt, zo is aan steeds meer visproducten te zien dat de vis fatsoenlijk is gevangen (MSC-keurmerk) of verantwoord is gekweekt (ASC-keurmerk). Er gebeurt al veel om de riffen te redden, maar er moet ook nog heel veel worden gedaan. Het Wereld Natuur Fonds zal alles op alles zetten om de koraalriffen en alles wat daarin leeft te behouden.

Een grote school koornaarvisjes boven een rif in Indonesië.